در جهانی که اطلاعات و داده‌های علمی با سرعتی شگفت‌انگیز در حال تولید و انتشار هستند، نیاز به ابزارها و روش‌هایی برای یکپارچه‌سازی، تحلیل انتقادی و استفاده بهینه از این شواهد بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. یکی از مهم‌ترین دستاوردهای متدولوژیک برای پاسخ به این نیاز، ظهور انواع مرورهای سنتزی بوده است که از مرورهای روایتی و سیستماتیک گرفته تا متاآنالیز، مرور دامنه‌ای (Scoping Review) و مرور سریع (Rapid Review) را دربر می‌گیرند. در این میان، مطالعه چتری یا مطالعه آمبرلا (Umbrella Review) به‌عنوان پیشرفته‌ترین و جامع‌ترین نوع مرورهای سنتزی، جایگاهی ویژه یافته است.

مطالعه چتری، به‌منزله‌ی مرور مرورهای سیستماتیک و متاآنالیزها، در سطح بالای هرم شواهد جای می‌گیرد. این نوع مطالعه، با هدف فراهم‌ساختن تصویری کلی، منسجم و ساختاریافته از بدنه‌ی شواهد موجود، نه‌تنها به ارزیابی کیفیت و نتایج مرورهای پیشین می‌پردازد، بلکه امکان شناسایی ناهمگونی‌ها، هم‌پوشانی‌ها، شکاف‌های دانشی و نیز تناقض‌های موجود میان مطالعات را نیز فراهم می‌سازد. در چنین مطالعه‌ای، پژوهشگر نه با مطالعات اولیه، بلکه با مرورهای سیستماتیکی سر و کار دارد که خود مبتنی بر مجموعه‌ای از شواهد اولیه هستند. از این رو، انجام مطالعه چتری نیازمند دانشی عمیق و مهارتی چندلایه در حوزه روش‌شناسی پژوهش، ارزیابی انتقادی، تحلیل روایتی یا کمی، و تلفیق استراتژیک نتایج است.

کتاب حاضر، حاصل مجموعه‌ای ارزشمند از پنجاه و هفت جلسه‌ی آموزشی منسجم و هدفمند است که در آن، تمامی ابعاد نظری و کاربردی مرتبط با مطالعه آمبرلا به‌تفصیل مورد بحث قرار گرفته‌اند. این اثر با اتکا به آخرین منابع و راهنماهای بین‌المللی و نیز با بهره‌گیری از تجربه‌های عملی نویسندگان، به شکلی ساختارمند و آموزشی طراحی شده و می‌تواند به‌عنوان مرجعی جامع برای پژوهشگران و دانشجویان حوزه‌های پزشکی، سلامت، و علوم رفتاری تلقی گردد. نویسندگان در این کتاب کوشیده‌اند با زبانی تخصصی اما قابل‌فهم، گام‌به‌گام خواننده را با فرایند طراحی، اجرا، تحلیل و تفسیر یک مطالعه چتری آشنا سازند.

در فصل‌های آغازین کتاب، به بررسی جایگاه مطالعات چتری در هرم شواهد، اهداف و کاربردهای این مطالعات، تمایز آن‌ها از سایر مرورها، و ضرورت انجام چنین پژوهش‌هایی در شرایط کنونی پرداخته می‌شود. در ادامه، مراحل کلیدی اجرای مطالعه آمبرلا به‌تفصیل شرح داده می‌شود: از تعریف سؤال پژوهش با چارچوب‌های متداول مانند PICO/PICOS، تدوین پروتکل شفاف و ثبت آن در پایگاه‌هایی نظیر PROSPERO، طراحی راهبرد جستجوی جامع و حساس، انتخاب پایگاه‌های مناسب برای بازیابی مرورهای سیستماتیک، غربالگری و انتخاب مطالعات، استخراج داده‌ها با فرم‌های استاندارد، ارزیابی کیفیت مطالعات واردشده با ابزارهایی مانند AMSTAR-2 و ROBIS، تا تحلیل و تفسیر نتایج به روش روایتی یا کمی (meta-review).

از نقاط قوت این کتاب، تأکید بر چالش‌های رایج در مطالعات آمبرلا و نحوه مواجهه با آن‌هاست. برای نمونه، مباحثی مانند نحوه‌ی برخورد با هم‌پوشانی مطالعات اولیه میان مرورهای مختلف، روش تحلیل حساسیت، محدودیت‌های مرتبط با ناهمگونی مفهومی یا آماری، و همچنین امکان ایجاد سوگیری‌های چندلایه (در سطح مطالعات اولیه، مرورهای سیستماتیک، و نهایتاً مرور چتری) با دقت مطرح شده‌اند. مؤلفین همچنین با ارائه مثال‌های متنوع از حوزه‌های مختلف علوم سلامت، امکان درک عمیق‌تر مفاهیم و کاربرد روش‌ها را برای مخاطب فراهم ساخته‌اند.

کتاب پیش‌رو، فراتر از یک متن آموزشی صرف، گامی جدی در جهت ارتقاء سواد روش‌شناسی و توانمندسازی پژوهشگران برای ورود به عرصه‌ی تصمیم‌سازی مبتنی بر شواهد است. مطالعه‌ی آن می‌تواند نه‌تنها به پژوهشگران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی، بلکه به سیاست‌گذاران، مدیران نظام سلامت و نهادهای تدوین دستورالعمل‌های بالینی کمک کند تا با تکیه بر جامع‌ترین سطح شواهد علمی، به تحلیل وضعیت موجود، اولویت‌بندی پژوهش‌ها، طراحی مداخلات مؤثر، و تدوین سیاست‌های مبتنی بر شواهد بپردازند.

در پایان، امید است کتاب حاضر بتواند با ایجاد درکی عمیق و کاربردی از مفاهیم، فرآیندها و چالش‌های مطالعه آمبرلا، زمینه‌ساز گسترش مطالعاتی از این جنس در جامعه‌ی علمی کشور شود و در راستای ارتقاء کیفیت شواهد و تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر آن، نقش‌آفرینی مؤثری ایفا نماید.

در پایان، از استاد عزیزم جناب آقای دکتر عباس کشتکار کمال تشکر را دارم برای یاری رساندن در نگارش این کتاب، بنده هر آنچه در این حوزه آموزشی آموخته ام، مدیون راهنمایی‌های ایشان می‌باشد.

این کتاب عاری از اشکالات نخواهد بود، بسیار خوشحال خواهیم شد که مخاطبین عزیز پیشنهادات و نقطه نظرات خودشان را برایمان ارسال بفرمایند تا در نسخه‌های آینده مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد. (Abbasie.ebrahim@gmail.com).